Лёс Беларусі ў вайне. Гераізм савецкіх людзей. Вайна і літаратура. Пісьменнікі-франтавікі, удзельнікі партызанскага і падпольнага руху. Творчасць паэтаў, якія загінулі ў гады вайны. Складанасць ваенных падзей і калізій у адлюстраванні літаратуры. Франтавы і партызанскі друк. Фальклор ваеннага часу. Асноўныя дасягненні ў публіцыстыцы (у тым ліку сатыры), паэзіі, прозе, драматургіі.
Жыццё і творчасць Кузьмы Чорнага. Праблематыка і вобразы апавяданняў 20-х гадоў, эвалюцыя стылю. Інтэлігенцыя і народ у рамане “Сястра”. Беларуская вёска сярэдзіны 20-х гг. у рамане “Зямля”. Багацце духоўнага свету персанажаў у ранніх раманах. Канцэпцыя чалавечай асобы ў аповесці “Лявон Бушмар”, тыпізаванасць вобраза галоўнага героя. Сацыяльна-філасофскае напаўненне праблемы бацькаўшчыны ў рамане “Бацькаўшчына”, чалавек і гісторыя ў творы. Раман “Трэцяе пакаленне” ў гісторыка-літаратурным кантэксце. Прачытанне рамана з сучасных пазіцый. Псіхалогія ўласніцтва, яго ўплыў на характар і лёс чалавека. Стыль рамана. Паэтызацыя духоўнага хараства беларускай жанчыны ў аповесці “Люба Лук’янская”. Раманы К. Чорнага перыяду Вялікай Айчыннай вайны: “Вялікі дзень”, “Пошукі будучыні”, “Млечны шлях”. Эпічная маштабнасць, філасофскае асэнсаванне лёсу беларусаў, праблема гуманізму і гераізму. Дзённік К. Чорнага. Крытычныя і літаратуразнаўчыя працы, прысвечаныя творчасці пісьменніка.
Жыццё і творчасць Кандрата Крапівы. Далучанасць лёсу пісьменніка да трагічных калізій ХХ ст. Удзел у “Маладняку”, “Узвышшы”. Зборнікі сатыры і гумару. К. Крапіва - родапачынальнік беларускай байкі. Стыхія ў байках народнага гумару і смеху, каларытнасць, прадметнасць паказу жыцця. Сатырычныя паэмы: працяг традыцый паэм “Тарас на Парнасе” і “Энеіда навыварат”. Адлюстраванне і ацэнка побыту, маралі, падзей 20—30-х гг. у сатырычных апавяданнях. Раман “Мядзведзічы”: багацце вобразаў і тыпаў, каларытнасць і падтэкставасць персанажаў. Рэаліі калектывізацыі ў драме “Канец дружбы”. Важнасць драмы “Партызаны” для станаўлення К. Крапівы-драматурга. Сатырычная камедыя “Хто смяецца апошнім” — адна з лепшых беларускіх камедый. Яркасць і злабадзённасць персанажаў, элементы карыкатурнасці ў іх, выкрыццё недарэчнасці эпохі ўсеагульнага страху, маральныя прынцыпы эпохі і іх ацэнка ў падтэксце п’есы. Камедыя “Мілы чалавек” як сатыра грамадскіх абагульненняў, выкрыццё “жлуктаўшчыны”. Драматургія К. Крапівы 40—50-х гг. Майстэрства аўтара, багацце сродкаў і прыёмаў у стварэнні яркіх характараў. Фантастычная камедыя “Брама неўміручасці”: філасофскі падтэкст, аналіз грамадскіх нораваў 70-х гг. К. Крапіва як вучоны і арганізатор навукі. Традыцыі К.Крапівы ў сучаснай паэзіі, прозе, драматургіі.
Жыццё і творчасць Міхася Лынькова. Біяграфія. Героіка рэвалюцыі ў апавяданнях 20-х гг. Асаблівасці мастацкага стылю. Аповесці 30-х гг. Дзіцячыя творы. Раман “На чырвоных лядах”. М. Лынькоў — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. Публіцыстыка ваеннага перыяду. Зборнік апавяданняў “Астап”. Раман “Векапомныя дні”: творчая гісторыя, мастацкая трансфармацыя гістарычных фактаў у рамане, вобразы камуністаў, савецкіх патрыётаў, партызан і падпольшчыкаў, Прататыпы герояў твора. Элементы рамантызацыі ў паказе станоўчых герояў. Лірызм і адкрытая паэтызацыя ў мастацкім стылі рамана. Творчая і грамадская дзейнасць М.Лынькова ў пасляваенны перыяд.
Жыццё і творчасць Уладзіміра Дубоўкі. Лёс і літаратурны шлях. “Маладнякоўскія” паэмы. Мастацкія пошукі і адкрыцці У. Дубоўкі як аднаго з самых яркіх беларускіх паэтаў ХХ ст., тонкага лірыка і рамантыка. Высокая культура творчасці. Наватарства ў распрацоўцы паэтычнага эпасу (паэмы “Кругі”, “І пурпуровых ветразей узвівы”, “Штурмуйце будучыні аванпосты”). Маштабнасць паэтычнага мыслення аўтара. Палемічнасць і эксперыментальнасць паэм, арыгінальнасць іх сюжэтна-кампазіцыйнай структуры. Алегарычная вобразнасць і сімволіка ў творах. Роля У. Дубоўкі ў беларускім літаратурным і грамадска-культурным жыцці 20-х гг. Уплыў творчасці У. Дубоўкі на тагачасных беларускіх пісьменнікаў. Лёс паэта і яго твораў у перыяд зняволення і высылкі. Рэабілітацыя. Творчасць 60—70-х гг. Мастацкая дасканаласць у апрацоўцы фальклору. Пераклады. Значэнне творчасці У. Дубоўкі ў гісторыі беларускай культуры.
Жыццё і творчасць Міхася Зарэцкага. М. Зарэцкі — прадстаўнік рамантычнага кірунку ў беларускай літаратуры. Праблематыка, вобразы і мастацкія асаблівасці апавяданняў. Аповесць “Голы звер”. Раман “Сцежкі-дарожкі”: лёс і пакутлівыя пошукі інтэлігенцыі ў перыяд Першай сусветнай вайны і замежнай інтэрвенцыі, яе адносіны да рэвалюцыі. Майстэрства пісьменніка ў раскрыцці характараў, духу і каларыту эпохі. Драматургія М. Зарэцкага. Раман “Вязьмо”: глыбіня ў паказе трагізму масавай калектывізацыі і гуманістычнае гучанне твора, псіхалагічная змястоўнасць вобразаў, праўдзівае ўзнаўленне часу і падзей, праблема асабістага і грамадскага ў рамане, адметнасць лірычна-рамантычнага стылю.
Жыццё і творчасць Язэпа Пушчы. Біяграфія. Я. Пушча як адзін з арганізатараў літаратурных аб’яднанняў “Маладняк” і “Узвышша”. Раннія вершы, іх экстравагантнасць. Хрысціянскія матывы і біблейская сімволіка ў творах. Трагічныя прадчуванні на мяжы 20—30-х гг. Трывога пра лёс Беларусі і народа. Маральна-філасофскія разважанні, глыбіня і афарыстычнасць абагульненняў. Жанравая і кампазіцыйная адметнасць паэм Я. Пушчы. Спавядальныя матывы ў творах часу высылкі. Рэабілітацыя, вяртанне паэта да літаратурнай дзейнасці. Зборнікі 60-х гг. Паэтычнае майстэрства ў пейзажнай лірыцы. Сувязь паэта з традыцыямі нацыянальнай класікі.
ЖыццёітворчасцьАндрэяМрыя. Трагічны лёс пісьменніка. А. Мрый і “Узвышша”. Эпоха 20-х гг., “новае жыццё” і “новы герой” у сатырычных апавяданнях. Вастрыня сатырычнага зроку, трапнасць вобразаў, майстэрства моўных характарыстык. Сатырычнае выкрыццё абывацельшчыны і правінцыялізму ў рамане “Запіскі Самсона Самасуя”. Новая савецкая бюракратыя, яе ўзровень, мараль, побыт, норавы. Універсальнасць смеху, разнастайнасць мастацкіх прыёмаў і сродкаў аўтарскага пісьма ў рамане. Творчасць А. Мрыя ў нацыянальным і сусветным літаратурным кантэксце.
Жыццё і творчасць Уладзіміра Жылкі. Яркасць і непаўторнасць творчай індывідуальнасці У. Жылкі. Асоба паэта і яго лёс. Адметнасць паэтычнай манеры пісьма. Сімвалізм, гукапіс, рытмічныя кантрасты ў паэзіі, эмацыянальнасць і настраёвасць твораў. Эсхаталогія, містыка. Наватарства паэзіі У. Жылкі. Ускладненасць, філасафізм паэтычнага мыслення. Маляўнічасць, мілагучнасць, багацце інструментоўкі ў вершах паэта. Паэзія У. Жылкі ў нацыянальным і еўрапейскім літаратурным кантэксце.
Жыццё і творчасць Лукаша Калюгі. Біяграфія. Проза Л. Калюгі як прыклад паглыблення традыцый мастацкага адлюстравання нацыянальнага быцця і смелага рэфармавання нормаў беларускай літаратурнай мовы. Навелістыка. Стыхія народнага гумару. Аналіз сацыяльных і псіхалагічных працэсаў грамадства ў аповесці “Ні госць, ні гаспадар”, асаблівасці мовы і стылю ў аповесці. Мастацкія прынцыпы паказу народнага жыцця ў аповесці “Нядоля Заблоцкіх”. Свет народных паданняў, звычаяў, прыкмет у творы. Кірунак развіцця беларускай прозы азначаны Л. Калюгам, і яго лёс у беларускай літаратуры.
Жыццё і творчасць Янкі Маўра. Адметнасць асобы. Стварэнне Я. Маўрам новых жанраў — прыгодніцкага рамана, прыгодніцкай аповесці, навукова-фантастычнай аповесці. Пазнавальнае значэнне твораў пісьменніка. Экзатычны матэрыял некаторых твораў (“У краіне райскай птушкі”, “Сын вады”). Рэальная аснова сюжэта рамана “Амок”. Педагагічнае і мастацкае наватарства твораў пісьменніка. Арыгінальнасць творчых ідэй. Значэнне Я. Маўра як стваральніка літаратуры для дзяцей, першаадкрывальніка новых жанраў.
У перыяд Вялікай Айчыннай войны аператыўным і распаўсюджаным жанрам стала публіцыстыка. Пафасам змагання, страснай верай у нязломны дух народа і перамогу, апяваннем мужнасці і гераізму вызначалася паэзія («Беларускім партызанам» Я. Купалы, «Народу-барацьбіту» Я. Коласа, «Смерць салдата», «Партызаны» П. Глебкі, «Байцам-беларусам» П. Броўкі, «Балада аб чатырох заложніках» А. Куляшова, зборнік «Слуцкі пояс» А. Астрэйкі, вершы В. Таўлая, М. Танка, П. Панчанкі, А. Бачылы, К. Буйло, М. Лужаніна, А. Вялюгіна, К. Кірэенкі і інш.). Героіка і цяжар вайны адлюстраваны ў эпічных творах «Сцяг брыгады» А. Куляшова, «Янук Сяліба» М. Танка, «Эдэм» З. Астапенкі. Неардынарнай з'явай прозы часу вайны сталі кніга апавяданняў «Астап» (1944) М. Лынькова і «Вялікае сэрца» (1945) К. Чорнага.
У акупіраваным Мінску ў 1944 выйшла кніга вершаў Н. Арсенневай «Сягоння», дзе вайна прадстае як агульная трагедыя чалавецтва. Пад нямецкім кантролем выдадзены яшчэ шэраг кніг беларускіх аўтараў.
Многія з маладзейшай генерацыі пісьменнікаў, што распачалі сваю творчасць у 1930-я г., былі на фронце і ў партызанскіх атрадах. Шмат хто з іх загінуў (З. Астапенка, А. Жаўрук, А. Дубровіч і інш.).
За час Вялікай Айчыннай вайны беларускія пісьменнікі стварылі нямала выдатных твораў, прысвечаных барацьбе супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Многія творцы сустрэлі цеплы, сяброўскі прыём у тых гарадах Савецкага Саюза, куды яны выехалі і дзе плённа працавалі. Усе лепшыя творы беларускай літаратуры, напісаныя падчас вайны, перакладаліся на рускую мову і друкаваліся ў маскоўскіх часопісах, у зборніках і асобнымі выданнямі. Так, у Маскве ў дзяржаўным выдавецтве «Художественная литература» пабачыў свет зборнік выбраных твораў Янкі Купалы. А ў Ташкенце, сталіцы Узбекістана, – зборнік вершаў Якуба Коласа на рускай мове «Голос земли». У яго ўвайшлі творы, напісаныя ім падчас вайны, у якіх адлюстраваліся ўвесь боль і смутак паэта, а таксама надзея на вызваленне Радзімы ад фашысцкай няволі.
Асобным выданнем ў тым жа Ташкенце з’явілася паэма Якуба Коласа «Суд у лесе», прысвечаная барацьбе беларускіх партызан супраць захопнікаў. За вершы ваеннага перыяду Коласу была прысуджана Дзяржаўная прэмія СССР (1946), за паэму «Рыбакова хата» – другая Дзяржаўная прэмія СССР (1948). Плённа працаваў паэт і ў галіне перакладу. Ім зроблены пераклады «Палтавы» А. Пушкіна, вершаў М. Лермантава, А. Міцкевіча, Т. Шаўчэнкі, П. Тычыны.
Янку Купалу Вялікая Айчынная вайна заспела ў Каўнасе. У першыя дні вайны ў Мінску згарэлі яго архіў і бібліятэка. 30 чэрвеня 1941-га з дачы ў Ляўках Янка Купала выехаў у Маскву. 3 лістапада 1941-га ён жыў у пасёлку Пячышчы каля Казані. 3 самага пачатку вайны Я. Купала актыўна ўключыўся ў барацьбу. Як член прэзідыума Усеславянскага антыфашысцкага камітэта выступаў на антыфашысцкіх мітынгах, падпісаў зварот да братоў-славян з заклікам узняцца на вызваленчую барацьбу супраць фашызму, удзельнічаў у І Усеславянскім мітынгу і навуковай сесіі АН БССР (у Казані), дзе выступіў з дакладам «Айчынная вайна і беларуская інтэлігенцыя». Яго палымяны верш «Беларускім партызанам», публіцыстычныя артыкулы змяшчаліся ў газетах «Правда», «Известия», «Красная звезда» і многіх іншых.
Прынамсі, у сталіцы СССР мелі магчымасць друкавацца ўсе беларускія пісьменнікі. У выданні бібліятэкі часопіса «Огонек» выйшла ў перакладзе на рускую мову кніжка ваенных апавяданняў Міхася Лынькова «Васильки». Выдавецтва «Молодая гвардия» выпусціла зборнік вершаў Пімена Панчанкі «Табе, Беларусь». Творы Панчанкі перыяду Вялікай Айчыннай вайны вызначаюцца не толькі магутнай сілай эмацыянальнага публіцыстычнага ўздзеяння, шматзначнасцю пачуццяў, але і ўнутранай свабодай, дакладнасцю дэталяў, трапнасцю і афарыстычнасцю мовы. Нельга не ўспомніць вершы «Беларусі», «Краіна мая», «Кожны з нас прыпасае Радзімы куток…», «Сінія касачы», «Вока снайпера», «Коні», радкі «Іранскага дзённіка». Колькі тут трагізму, шчымлівага роздуму і разам з тым апантанага жыццялюбства, упэўненасці ў перамозе над ворагам, у тым, што родны край узнімецца з папялішчаў, стане яшчэ прыгажэйшым! Помнікам простаму салдату стаў верш «Герой»:
У другім і трэцім нумары маскоўскага часопіса «Знамя» за 1943 год была надрукавана паэма Аркадзя Куляшова «Сцяг брыгады». У часопісе «Октябрь» друкавалiся паэма Максіма Танка «Янук Сяліба», дзе ішла гаворка пра партызанскую барацьбу ў Заходняй Беларусі, і паэма тады яшчэ маладога беларускага паэта Антона Бялевіча «Мой майстра».
Многія беларускія пісьменнікі ваявалі. На пачатку Вялікай Айчыннай вайны добраахвотна пайшоў у Чырвоную Армію Пятрусь Броўка. Ён быў інструктарам-літаратарам франтавой газеты «За Савецкую Беларусь», выступаў у партызанскім друку. З 1943-га Пятрусь Броўка – адказны сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў БССР, а з 1945 года – галоўны рэдактар часопіса «Полымя».
Беларускія пісьменнікі прымалі актыўны ўдзел у падпольным і партызанскім руху. Гэта А. Астрэйка, А. Бялевіч, У. Карпаў, М. Клімковіч, Р. Мурашка, В. Таўлай, Н. Тарас, А. Іверс і інш.
У маскоўскіх выдавецтвах «Художественная литература» і «Искусство» з’явіліся зборнікі беларускіх літаратурных твораў на рускай мове пад назвамі «За Советскую Беларусь» і «Белоруссия борется». Зборнікі гэтыя складаліся з асобных вершаў і апавяданняў Янкі Купалы, Якуба Коласа, Міхася Лынькова, Кандрата Крапівы, Кузьмы Чорнага, Пятруся Броўкі, Пятра Глебкі, Максіма Танка, Міхася Машары, Ільі Гурскага, Анатоля Астрэйкі.
Многія будучыя беларускія празаікі пачыналі сваю дзейнасць на фронце. Іван Шамякін у Вялікую Айчынную вайну ўдзельнічаў у баях пад Мурманскам, у вызваленні Польшчы, у бітве з фашыстамі на Одэры. Першыя яго творы, нарысы і вершы, з'явіліся ў армейскай газеце «Часовой Севера» менавіта ў гады Вялікай Айчыннай вайны.
26 беларускіх празаікаў і паэтаў загінулі ў барацьбе з нямецка-фашысцкімі захопнікамі – М. Сурначоў, Л. Гаўрылаў, А. Гейнэ, А. Дубровіч, Р. Жалязняк, А. Жаўрук, А. Коршак, С. Крывец, А. Мілюць, М. Нікановіч, А. Пруднікаў, Р. Суніца, А. Ушакоў, Х. Шынклер і многія іншыя. Мы памятаем пра іх…
Дзейнасць беларускіх пісьменнікаў набліжала Перамогу, дарыла надзею, заклікала на подзвігі. Беларуская літаратура ў гады Вялікай Айчыннай вайны мела вялікае значэнне і была непарыўна звязана з антыфашысцкім рухам, яна паказала гераічнасць і непераможны дух беларускага народа.