леуметтік ой дамуыны негізгі тарихи кезе дері

?о?амды? ?мірде ?леуметтік м?селелерді талдау талпыныстары  ерте кезден басталса да, ?леуметтану  жеке ?ылыми п?н негізінде 19 ?асырды? 30-шы жылдары ?ана ?алыптасты. Осы?ан ?арамастан, ?о?ам ж?нінде белгілі к?ріністер к?птеген  ?асырлар то?ысында дамып келді.

?леуметтануды?  ал?ышарттары  ?о?амны?  ?зіндік ?леуметтік  ?рдістері ж?нінде  объективті ?ылыми білім алу с?ранысынан белгіленеді. ?леуметтануды?  т?п-тамыры  жалпы ?ркениетті? таби?атын ай?ындайды. Б?л ?лемдік  нары?ты? біртіндеп ?алыптасуы, ??сас саяси ??рылымны?  пайда болуы мен ?р т?рлі м?дениет ?зара байланысыны?  ?алыптасу ?рдісі белгіленеді. Білім мен т?тас ?леуметтік ?лемді біліп, тану ?о?ам ж?нінде ерекше ?ылымды талап етті. ?леуметтану  тарихын бір?атар кезе?дерге б?леді.

Бірінші кезе? Ежелгі ?лем ?о?амы ж?нінде ?леуметтік білімдерді? ?алыптасуын мен  дамуын ?амтиды. (миф пен эпос: шынды?ты? ай?ын к?рінісі ретінде; Ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі ?леуметтік ж?не саяси о?ытулар).

Екінші кезе? орта?асыр мен ?айта ?рлеу д?уіріндегі ?леуметтік білімні? дамуын ?амтиды (Таным формасы мен д?ниетаным ж?йесіні?  ?згерісі. Августин Блаженный Теософиясы. ?айта ?рлеу д?уіріндегі ?о?ам ж?нінде ?леуметтік білімдер мен  ойлар. Н.Макиавелли, Ж.Боден, Т.Гоббс ж?не т.б.  ?леуметтік ойларыны? ?алыптасуы). 

?шінші кезе?  17-18 ?асырда?ы адам мен ?о?ам ж?нінде ?леуметтік білімдер. Жаратылыстану ???ы?ы мен ?о?амды? келісім концепциясы. Ш.Монтескье, Ж-Ж. Руссо ж?не т.б. ?леуметтік концепциялары. Консерватизм мен либерализм ??ымдары.

?леуметтік тарихты? т?ртінші кезе?і 19 -20 ?асырды ?амтиды. Адам ж?нінде ?ылым. Огюст Конт ?леуметтануы. Эмпирикалы? социологиялы? зерттеулерді?  ?ар?ынды дамуы. ?леуметтану позитивизмінде методологиялы? ба?ытты? басымдылы?ы. Конт заманынан бастап, ?о?ам ж?нінде білімні? жеке саласы ретінде академикалы?  ?леуметтану кезе?і басталады. Т?рлі ?ылыми мектептер ?алыптасады: натурализм, эволюционизм, органицизм, социал-дарвинизм ж?не т.б.  19 ?. ая?ы мен 20 г. басы  ?леуметтануда натурализмны? тере? да?дарысымен байланысты, б?л ?ызы?ушылы?ты? ?леуметтік ?рекет пен ?зара ?рекет  м?селелеріне ауысуын, т?сінуші ?леуметтану ?дістері мен т?л?а ?леуметтану концепциясыны? ??растыруымен байланысты болды (М.Вебер, Э.Дюркгейм  ж?не т.б.). 20 ?асырды? 20-80жылдар аралы?ында ?леуметтануда ?азіргі  негізгі ба?ыттарды? ?алыптасуы, ?ар?ынды салалы? жіктеліс пен  зерттеу ?дістеріні? жетілу ?рдісі ж?рді. 80-шы жылдардан бастап ?леуметтану дамуында жа?а ?азіргі кезе? басталады.

 ?леуметтану т?сінігі 1832 жылы ?ылыми айналым?а 19 ?асырды? француз ойшылы Огюст Контпен (1798-1857) ал?аш рет ?олданылды). Ол ?о?амды? ?мір  ??былыстарын тарихи ж?не ж?йелік аспектілерінде біліп тануа талпыныс жасады. Конт негізгі е?бектеріне алтытомды? «Позитивты философия курсы»(1830-1842), «Позитивты саясатты? ж?йесі, немесе адамзат дінін орнататын трактат» (1851-1854)  ж?не т.б.  Конт пікірінше, ?леуметтану жаратылыстану ?ылымына сай, ?леуметтік ??былыстарды  эмпирикалы? ж?не аналитикалы?  т?рде зерттеу ж?не фактілер негізделу  ?ажеттілігін т?сіндірді. Б?л ?леуметтануды? ауызша, абстрактылы талдаудан алша?тап, «позитивты», я?ни ?о?амды?  ?мір м?селелерін ?олайлы шешу ?абілеті деп т?жырымдады.  Конт ?леуметтануды ?леуметтік статика мен ?леуметтік динамика?а

ажыратады. ?леуметтік статика  ?о?амды оларды? элементтеріні? т?тасты?ы мен тепе-те?дігі  жа?дайы ретінде зерттейді ж?не негізгі  за?ы ретінде ?леуметтік гармония за?ы?  ?олданады. ?леуметтік статиканы? міндеті – отбасы, адам, ?мір шарттарын зерттеу. ?леуметтік динамика ?о?ам дамуыны? жетекші  к?шін ай?ындайды. Конт мазм?ндауында м?ндай к?штерге; экономикалы? таби?и шарттар, климат, географиялы? орта, сондай-а? адам санасы, ойы, к?з-?арастары жатады. ?леуметтік статика, ?мір с?ру  за?дарын ?арастырса, ?леуметтік динамика ?о?ам ?згерісіні? кезе?дерін мен за?дарын сипаттайды. Конт ?о?ам тарихын ?ш кезе?ге б?лді: теологиялы?, метафизикалы? ж?не позитивтік.

Теологилы? кезе?ді Конт ?о?ам дамуыны? белгілі кезе?і 17-18 ?асыр?а дейін созыл?ан деп д?йектеді. Сол кезе?де идеялы? сипатта?ы негізгі ?стем к?ш дін болды. Б?л кезе?де адамзат санасы ??былыстарды? не бастап?ы не со??ы себебін табу?а тырысады. Адам санасы абсолюттік білімге тырысады.

Екінші кезе? – метафизикалы?. ?о?амда абстракция, метафизикалы? концепциялар ?стемдік етеді. Б??ан Конт материалистік философия мен революциялы? ?а?идаларды жат?ызады. Б?л концепцияларды сын?а алып,  ол марксизмні?, ?сіресе тапты?  к?рес ж?ніндегі к?з-?арастарымен келіспеді.

?шінші кезе? - позитивистік. Конт т?жырымы бойынша, ?о?ам ?шін е? лайы?ты кезен деп сипаттады. Б?л діни, философиялы? т?жырымдамалардан алша?тап, эмпиризм, физикализм, позитивизм принциптер негізінде  ?о?амны? барлы? салаларын ?арастырады. Эмпиризм - д?ние ж?нінде на?ты а?и?ат дерегі ретінде т?жірибе болып табылады. Позитивизм – п?ніне на?ты фактілер ?ана жат?ызылады. Физикализм – б?л физика ?ылымы  т?р?ысында ?арастырылатын, ?ылыми т?сініктер. Осымен Конт ?леуметтануды жаратылыстану ?ылымдары, ?сірессе физика ?лгісі бойынша ба?ыттады.

?леуметтану ?о?ам дамуын таби?ат за?дарынан ажыратылмайтын, универсалды за?дарды ?арастыру?а ба?ытталады. ?з ?ылыми жа?алы?тарын ол т?рт ?діс ар?ылы іске асырады: ба?ылау, эксперимент,  салыстырмалы ж?не тарихи ?діс.

?леуметтануды? кейінгі дамуына Конт е?бектеріні?  ма?ызы зор болды. ?азіргі батыс ?леуметтанушылар Контты ?леуметтануды? ?кесі деп ба?алайды. Конт е?бектерінде на?ты эмпирикалы? зерттеулерге к?шу ал?ышартын ?алыптастырды.

19?. ая?ы мен 20?. басында ?леуметтік ойды? негізгі ба?ыттарыны? сипаттамасына то?талайы?. 

19?. ая?ы мен 20?. басында?ы батыс ?леуметтануыны? биорганикалы? мектебі ?о?амны? дамуын таби?и  а?за  аналогы ретінде ?арастыруы ж?не ?леуметтік ?мірді биологиялы? за?дылы?тар негізінде  т?сіндіруге талпыныс жаса?ан ба?ыт.  Оны? негізгі ?кілдері Г. Спенсер,  Л.Гумплович, А.Гобино ж?не т.б.

Биорганикалы? мектеп  ?кілдері, ?леуметтануды? негізін салушылардан г?рі, ?о?ам а?за деп д?йектеді ж?не  ?о?ам мен а?за арасында?ы  жа?а ??састы?тарды  іздеумен  айналысты.  Оларды? ойынша,  мысалы,  сауданы? ?о?амда?ы ?ызметі, а?зада?ы ?анайналым ?ызметімен те? келеді, ал ?кімет ?ызметі бас миы ?ызметіне ?штастырылады.

Герберт Спенсер (1820-1903), а?ылшын философы мен  ?леуметтанушы- позитивисты ?леуметтануда  натуралистік ба?ытты?  к?рнекті ?кілі болып келді. Ол

?о?амды  биологиялы? а?за  аналогиясында ?арастырды.  Спенсерді? ?леуметтік  о?улары «органикалы? теориялар» отауына ие болды. Ол бойынша ?о?ам жанды дамушы а?за ретінде оны? негізгі ??рамдас б?ліктеріні? ?зара ?рекет дамуы негізінде ?арастырылады. ?о?ам функциялары  тірі а?за функцияларымен ??сас келеді. Спенсерді? «?леуметтану негіздері» басты е?бегінде, ?о?амды зерттеуде эволюциялы?-тарихи т?сіл   ??рылымды?-функционалды? ж?не ж?йелік ?штас келеді. ?леуметтік а?за  ?ш басты «ж?йеден» т?рады: «реттеуші», «?мір ?шін ?ажет шарттарын  ?алыптастыру» ж?не «?лестіруші».

Спенсер ?о?амны? екі т?рін ажыратты: ?скери ж?не ?ндірістік. Оларды? ?р?айсысында  ?мір с?ру к?рес ??ралдары ?рт?рлі келеді.  ?о?амны? бірінші т?рі ?скери ?айшылы?тар?а ба?ытталса, ал екіншісі ?ндірістік б?секеге, я?ни жігер, к?ш, ?абілеттер негізінде же?іске жетеді. Осындай к?рес т?рі ?о?ам ?шін ?олайлы, себебі  б?л ?о?амны? интеллектуальды ж?не моральды де?гейіні? ?суіне ?келеді. Конт сия?ты, Спенсер ?леуметтік дамуды?  органикалы? ?рдісіне к?штеп араласу талпыныстарын, мысалы, революцияны жа?ымсыз ба?алады. Социализмні? ?арсыласушысы ретінде, Спенсер б?л ж?йе бюрократиялы? аппаратты? ?суіне ?келеді деп д?йектеді.  Бір уа?ытта ол те?дік жа?тасы болып, т?л?аны? ???ы? еркіндігі мен за? алдында?ы те?дігімен т?сіндірді.  Спенсерді? ?леуметтік ?а?идасы  функционализм ж?не  ??рылымды? функционализм сия?ты батыс мектептерді? ?алыптасуына  елеулі ?серін тигізді.

?леуметтануда натуралистік ба?ыт?а жаратылыстану  ?ылымдарыны? таным ??ралдары мен ?дістеріне  с?йенетін, концепциялар жатады.  19?. мен 20?. басында  батыс ?леуметтануда натурализімні? екі негізгі т?рі ?алыптасты: социал-биологизм ж?не ?леуметтік механицизм. Механицизм жа?тастары ?о?амды? ?мір мен адам т?ртібін  физика ?ылымдарында тарал?ан  за?дылы?тар негізінде  т?сіндіруге тырысты.

Бірінші кезекке  ?андай да таби?и факторлар немесе ?леуметтік дамуды? ?оз?аушы к?штерін, кейде белгілі  жаратылыстану ?ылымдарыны? ?дістемелік ?лгілерін белгілеуі натуралистік мектептерді?  жіктелуіне негіз болды.  Осылай биорганикалы? мектеп  ?леуметтік т?тасты? ??рылымына назар аударса, н?сілдік-антропологиялы? - адамны? биологиялы?  таби?атыны?,  оны? н?сілдік ?асиеттері мен генотипіні? ?о?амды? ?мірге ы?палын, ал социал-дарвинизм - ?мір с?ру ?шін к?рес пен т??ым ?уалаушылы?, географиялы? мектеп - географиялы? сала мен ке?істігінде  адамдарды? орналасуы.

?леумет - дарвинизмні? негізгі идеясы б?л барлы? таби?атта?ы ?оз?алыс к?шін адамны? ?оз?алыс к?шімен байланыстыру болды. 19? II жартысы 20? басында пайда бол?ан антропологиялы? мектепті? негізгі ба?ыттары т?мендегідей болаты:

а) ?леуметтік ?мір мен м?дениет антропологиялы? ?оз?алыс факторыны? н?тижесі;

?) к?ршілік ?ауым ?зара интеллектуальды?, шы?армашылы? ж?не бас?ада жа?дайларда бір- бірімен те? емес;

б) к?пшілік ?ауым байланыс?ан жалпы физика- антропологиялы? белгілер ?леуметтік- тарихи процестерді? негізгі  субъектісі болып табылады;

в) адамны? ?леуметтік т?ртібі немесе ?оз?алысы б?л биологиялы? ?рдістермен байланысты.

Демографиялы? мектеп (?кілдері М. Ковалевский, К. Джини, Дж. Браунли)  халы? ты?ызды?ы мен м?лшеріні? ?рт?рлі ?леуметтік -м?дени ??былыстар?а  ы?палын зерттеуге к?ніл б?лді. ?мір ?дістеріні? статистикалы? зерттеулері (туу, ?лу,  неке, ажырас ж?не т.б.)

арнайы халы? ?леуметтануын белгілейді. Ты?ызды? биологиялы? факторлары мен  халы?ты? м?лшері ?леуметтік ?йымдастыруды?,  саяси ??рылысты?,  идеологияны?   с?ттері мен с?тсіздігін ай?ындау -   б?л ?леуметтік мектепті? негізгі о?ытуын ??райды.

Географиялы? мектеп ?кілдері: Э. Реклю, Ж. Ратцель, Л. Мечников ойынша,  ?мірлік ке?істік  мемлекетті? саясатын  белгілей алады. Б?л мектеп ?леуметтану ?шін ??нарлы  ойлар ?келді, географиялы? ортаны?  ж?не оны? б?лек компоненттеріні?  (климат, ландшафт ж?не т.б)  айры?ша р?лі.

Психологиялы? мектеп (Л.Уорд, Ф. Гиддингс, Г. Тард, Г. Лебон, Ч. Кули). ?леуметтануда психологизм ?леуметтік ?рдістерді  адамдарды? психологиялы? ?асиеттері негізінде т?сіндіріледі.

Психологиялы? ?леуметтану  ба?ытыны? 19?. со?ында  пайда болуы, психология жетістіктерімен, ?сіресе  т?жірибе саласында байланысты болды. Биологиялы? т?р?ыда ?леуметтік  ??былыстар?а  ма?л?маттарды? ?ана?атсызды?ы, адам т?ртібі мотивациясыны? психологиялы? механизміне ?леуметтік ойды?  ?ызы?ушылы?ыны? ?суіне ?келді.

Психологиялы? ба?ыт к?рделі ??рылым?а ие болды.  Онда психологиялы? эволюционизм  (?кілдері  Л.Уорд пен Ф. Гиддингс), топты? психологиялы? (француз социологы Гюстов Лебон),  еліктеу  психологиялы? (француз социологы Габриэль Тард)  ж?не интеракционизм(т?л?ааралы? ?зара ?рекетін зерттейтін ба?ыт) ?а?идалары ажыратылады. 

Лестер Уордт о?ытуларында «психологиялы?  к?штер, адамны? ?жымды? жа?дайында ?рекет ететін» ?леуметтік к?штер  концепциясында сипатталады.

Ал?аш?ы ?леуметтік к?штер -  б?л келесі тілектер:  ашты?, ш?л, жыныс с?раныстары. Оларды? негізінде  ?осымша ?леуметтік к?штер – интеллектуалды,  моральды, эстетикалы?. ?леуметтік к?шті?  бастысы интеллект  болып табылады.

Уордты?  ?леуметтану дамуына тигізген ?адамыны? м?ні, белсенді сипатта?ы ?леуметтік эволюциясында жетекші роль  адам психологиясы ойнайды. Уорд американ ?леуметтану  ассоциациясыны?  негізін ?алаушысы ж?не оны? бірінші президенты (1906-1908ж.).

Ф. Гиддингс («Негізгі ?леуметтану» ж?мысы).?леуметтік ?рдістерді т?сіндіруде объективты сипаттамаларды емес, субъективті, ?сіресе жетекші орынды ынтыма?тасты? сезімі алады. Б?л  белгіні ол  таптарды  жіктеу негізіне ?олданды.

 Гюстав Лебон  топты?  психология идеясын ??растырды. Онда ол адамдар тобы, сезімдері орта? ж?не белгілі жетекшіні? со?ынан игеруге дайын б??ара  немесе тобыр т?сінігімен жалпылан?ан.   Тобырда адам  ?зіні?  жеке санасы? жо?алтып, тобыр адамына айналады.

Келесі ?леуметтанушы Г.Тард  негізгі ?леуметтік  ?рдіс еліктеу деп санады. Тардты? еліктеу ?а?идасы  т?л?ааралы? ж?не топты?  ?зара ?рекет саласына таралады. ?леуметтануды? негізгі  ?дістері ретінде Тард археологиялы? ж?не статистикалы?

?дістерді  белгіледі. Бірінші тарихи ??жаттарды   талдауда ?олданса, екінші ?діс  ?ылмыс м?селелеріні?  ?леуметтік-статистикалы? зерттеуінде ?олданылады.

Чарльз Кулиды? (1864-1929) интеракционизм  о?уларында т?л?а мен ?о?ам ?арама-?арсылы?ында  оларды? ?зара байланысы мен ?зара ?рекетіне орын береді. Ч.Кули ?леуметтану ?а?идасына бірінші топ ж?не ?осымша ?о?амды? институт т?сініктерін  енгізді.  Бірінші топты т?ра?ты  ?атынас ?сталатын,  ?ызы?ушылы?, ілтипат,  т?сінушілікпен сипатталатын адамдар ??райды (жан?я, бригада, студенттік топ, балалар ?жымы). ?осымша ?о?амды? институттфр (сынып, ?лт, партия ж?не т.б) ?о?амны? ?леуметтік ??рылымын ??райды.

?леуметтануда?ы психологиялы? ба?ыт т?л?аны?, ?леуметтік топтарды?, ?о?амны?  на?ты м?селелерін  зерттеуге  м?мкіндік берді.

Жиырмасыншы ?асырды? басында ?леуметтік ойды? дамуына француз ?алымы Э. Дюркгейм (1858- 1917) мен неміс зерттеушісі М.Вебермен тере? ы?пал  етілді.

Дюркгейм (басты е?бектері- «?о?амды? е?бек б?лінісі ж?нінде», «?леуметтік т?сел ережелері») жа?а ?леуметтік ойды ??растырды.  Оны? м?ні ?о?амды ?леуметтік  фактілер жиынты?ынан ?алыптас?ан, ?леуметтік шынды? ретінде ?арастырды.  Осы фактілерді зерттеу  ?леуметтану п?нін  ??райды. ?леуметтік фактілерді статистикалы т?рде зерттеу ?сынды. ?леуметтік фактілерге ол ?жымды? ?деттерді, д?ст?р, т?ртіп ережелерді жат?ызды. Дюркгейм  пікірі бойынша, барлы?  адам к?ріністері  т?ртіп  ?лгілерінде ??ралады: жалпы елес, жалпы ба?алау,  жалпы сезімдер мен ?рекеттер. Оны? ойынша, б?ны? б?рі ?жымды?  таным.  Дюркгеймні? орасан зор е?бегі ?о?амды ??нды-норма ж?йесі ретінде белгілеуі жатады.  ?леуметтік т?ртіп ?немі ?андайда бір т?ртіп ережелерімен реттеледі. Анатомия концепциясына негізделіп,  ол ?зін-?зі ?лтіру ??былысын зерттеді. Зерттеу н?тижесі негізінде келесі ?орытындылар?а келді, да?дарыс немесе ай?ынды ?згерістер кезінде ?зін-?зін ?лтіру де?гейі ?деттегіден елеулі ?седі.

Неміс социологы М. Вебер де ?леуметтануды? дамуына елеулі ?лес ?осты. К.Марксты? отандасы Дюркгейм мен бір уа?ытта ?мір с?руіне ?арамастан,  к?з-?арастарымен елеулі ажыратылды. Дюркгейм мен Маркс жетекшілікті ?о?ам?а ба?ыттаса,  Вебер жеке адам?а ж?не ?о?амны?  даму себебіне  ?леуметтік ??ндылы?тарды жат?ызды.  Вебер бойынша, тек жеке адам ?ана ?ызы?ушылы?тар?а, ма?сат пен таным?а ие болады. ?ылыми айналым?а «рациональдылы?», «идеалды тип» т?сініктерін е?гізді. 

Вебер социологиясыны? негізі болып идеалді т?рлер ж?нінде ілім болды. Идеалді т?р – б?л объективті эмпирикалы? а?и?атты емес, ойлауды? н?тижесін, ?алымны? іс-?рекетін бейнелейтін теориялы? конструкциясын ай?ындады. Идеалды т?р – б?л зерттеуші-социологты? на?ты материал танып, білудегі ж?йелеу ?дісі. Идеальды т?рлер 2 т?рге б?лінеді: тарихи (тарихты бейнелейді), социологиялы? (?алыммен жасалады).

Оны? идеалды т?рлер ж?ніндегі ілімі «т?сінетін» социологияны? негізі болып табылады. ?леуметтануды? п?ні болып адамны? ж?не ?леуметтік топтарды? ?рекетін зерттеу саналады. ?леуметтанушы адамны? ?рекетін ?ызы?тыратын сол, адамдар ?здеріні? іс-?имылдарына белгілі бір м?н береді. М?ндай м?ндік ?рекеттерді зерттеу «т?сінетін» социологияны? п?ні болып табылады.

Веберді? ма?ызды идеясы б?л елеулі экономикалы? тиімділікті алу?а ба?ыттал?ан рационалды?ты?, рационалды ?рекет идеясы. Б?л тенденция ?о?амды? ?мірді? барлы?

саласын ?амтиды. Ал б?л рационалды?ты? капиталистік ?о?амда е? шы?ана?ы – бюрократия, ?о?амды бюрократияландыру?а ба?ыттал?ан  тенденция саналады.

Батыс социологиясыны? дамуында сонымен ?атар, веберлік дін ?леуметтенуы  ?лкен р?л ойнады. Оны? п?ні болып батыс еуропалы? капитализмні? ??рылуында протестантты? шаруашылы? этиканы зерттеу болады.

Т?сінетін социологияны? идеяларына неміс социологы Георг Зиммельді? (1858-1918)  ойлары жа?ын болды. Ол ?леуметтік ?дістерді  ?олданылатын таби?ат ж?нінде ?ылымдарды?, ?о?ам ж?нінде ?ылымдарды? ерекшелігін ай?а?тады. ?леуметтік ?ылымдарды? методологиясы ретінде Зиммель таным п?нін зерттеуде т?сініспеушілікті, я?ни  «сезімталды?ты» бекітті.

ХХ ?асыр басында Батыс Еуропа мен А?Ш-та социологияны? дамуы эмпирикалы? социологияны? к?рт ?суімен ерекшеленді. Б?л дегеніміз  - арнаулы ?дістерді ?олданумен ?мірді? на?ты факторларын жинау мен анализіне ба?ыттал?ан ?леуметтік зерттеулер жиынты?ы.  Б?л ?рдіс, е? алдымен, ?о?амны? тез ж?не ?арама-?айшы ?леуметтік-экономикалы? дамуыны? шарттарымен белгіленеді, ?сіресе, американды?. Эмпирикалы? социологияны? тарихи к?здері ХІХ ?асырды? ерте эмпирикалы? зерттеулерінде жатыр, ?леуметтік статистика мен ?леуметтік гигиенаны? ма?л?маттары мен ?дістерінде белгіленеді. Статистиканы? А.Кетле, Ч.Бут, А.Левенштайн сия?ты ?алымдары б?л зертеулерді эмпирикалы? ?леуметтануды? арсеналына кейін кірген ?дістерді пайдалану ар?ылы ?ткізді. Б?л ?дістерге: ??жаттар анализі, анкеталы? с?рау, енгізілген ба?ылау.

?азіргі заманда  эмпирикалы? ?леуметтану  ?ылыми білім саласында санды? ?згерістермен байланысты болды.  ХХ ?асырды? 20-30 жылдарында ал?аш рет А?Ш-та ??рылып, бірте-бірте бас?а елдерге  ке? тарады. ?леуметтанушылар эмпириктер к?сіпті  ?рекетті? жа?а т?рін ?алыптастырды. Б?л  эмпирикалы? ?леуметтану саласынан социологиялы? ?а?идаларды ы?ыстыруды?  басталуына ?келді. Осы уа?ытта социологиялы? ?а?идалы? ойды? кар?ында даму кезе?і ?тті.  Д?л осы кезе?де ?леуметтануда  теориялы? ж?не эмпирикалы? зерттеуді? де?гейлері –макро ж?не микро?леуметтану арасында ?арама-?айшылы? туындады. 

1918-1920 ж.ж. жары? к?рген  Ф.Знанецкий мен У.Томасты? «Польский крестьянин в Европе и Америке» деген е?бегі ?леуметтануда эмпирикалы? ?дістерді? дамуы мен бекітілуінде ?лкен р?л ат?арды. Д?л осы  жолы ал?аш  рет жеке бас ??жаттар анализіні? ?дісі ??делген ж?не негізделген. Осы ?дісте белгілі бір ?иынды?ты шешу ?шін адамны? ?леуметтік о?и?алар?а ?атысын к?рсететін материалдарды жинайды ж?не жалпылайды. Осы ??жаттар негізінде, ?р т?рлі ?леуметтік топтар сипатталады,  топта болатын белгілі ?леуметтік-психологиялы? ?рдістер ойластырылады.

М?дени ??ндылы?тар мен жеке т?л?алар арасында?ы ?атынасты, жеке т?л?аларды? ?леуметтік жа?дайлар?а бейімделу ?рдісі мен механизмін білу ?шін, Знанецкий мен Томас А?Ш-?а кеткен ж?не Отанында ?ал?ан жан?яларды? арасында?ы корреспонденцияны ж?не эмигранттарды? ?мірбаянын талдады.

Фунционализм тарихыны?  ма?ызды кезе?іне  американды? н?с?ауы (П. Парсонс,  Р.Мертон ж?не т.б.) айналды, олар  ?дістемені дамытып, ?леуметтануды? барлы? б?лімдеріне таратты. 

Американ социологы Роберт Мертон (т.ж. 1910) ??рылымды? функционализм теориясы мен ?дістемесіні? ??растыруына елеулі ?лес ?осты.



??рылымды? т?сіл негізінде к?рделі объект (?о?ам ж?не оны? жа?дайы, ?леуметтік  институт немесе ?рдіс) оны? ??рамына кіретін бірліктерді? аналитикалы? есептеуін ж?ргізеді. Шы?арыл?ан  статистикалы? жа?дай ?леуметтік ?згеріс ?рдісіні? анализі ?шін бастама бол алады.

?о?амды к?птеген элементтерден т?ратын к?рделі, статистикалы? ж?йе ретінде ?арастыратын ??рылымды? т?сілден ерекше функциональді т?сілді бірт?тас ж?не т?сіл т?л?аларды? функциональді т?ртіптері, ?р т?рлі де?гейдегі ?йымдар мен ж?йелер ж?ніндегі к?ріністерге негізделеді. Функционализм бойынша ?о?ам ?зара ты?ыз байланыста болатын компоненттерден т?рады. 

Мертон бойынша, функция деп берілген ж?йені? реттелуі мен оны? орта?а бейімделуіне ?ызмет ететін ба?ылауларды есептеу керек, ал дисфункция кері ?рдіс.

Осы ??растырулар  негізінде, ол ?зіні? ата?ты  «орташа де?гей» идеясын ?алыптастырды, ол  кіші ж?мыс гипотезалары мен ке? теоретикалы? спекуляциялар арасында?ы делдалды? р?лін ат?арды. Социологиялы? зерттеуді? ?а?идалы?  ж?не эмпирикалы? де?гейлерін байланыстырып,   оны? «таза» эмпиризм тенденциясына ?арама-?айшылы?ын  ай?ындады. 

Американ ?леуметтанушы-теоретигі (1902-1979) Толкотт Парсонс американды? ?леуметтануды? ж?не жалпы ?леуметтануды? дамуына тигізген е?бегі зор болды.

?леуметтануда?ы  іс-?рекет ?а?ида  мен ??рылымды?-функциональдылы?  мектепті? негізін ?алаушысы Парсонс,  адам  шынды?ын оны? барлы? ерекшелігінде толы?ымен ?амтитын, жалпы аналитикалы? логико-дедуктивті жалпы ?а?идалы? ж?йені ??ру?а тырысты. Н?тижесінде Парсонс ??рамына м?дени, ?леуметтік, органикалы? ж?не жеке басты ж?йелерді кіргізетін, ?зара айырбас ?атынасына т?сетін іс-?рекет ж?йесіні? комплексті ?алыптас?ан моделін ??рды. Осы модельді ??ру ?шін, Парсонс ортамен ?атынасты ж?зеге асыруда белгілі бір м?мкіндіктерге ие бол?ан іс-?рекет субъектісіні? ??рылымын ?арастыр?ан. ?леуметтік іс-?рекеттерді? ??рылымы ?рекет етуші адамнан, белгілі бір жа?дайдан, шарттан т?рады.

Парсонсты? б?кіл ?леуметтік іс-?рекеттерді? ж?йесі ?о?амны? ж?йе ??рылысы негізінде негізделеді, б?л  ?р ж?йені?  4 негізгі ?ызмет ат?аруын білдіреді (икемдеу, ма?сат?а жету,  бірігу ж?не  ?лгілерге сай келу).

Индустриялды социология – А?Ш-та?ы ?леуметтік ?ылымдарды? ?олданбалы саласы. Оны? ?кілдері ?нерк?сіптегі адамдарды? е?бек ?атынастарын зерттеумен ж?не ??дірісті? тиімділігін  арттыру ?шін ?сыныл?ан т?жірибелік ?сыныстарды ??деумен айналысады. Индустриялды социологияны? теориялы? - ?дістемелік негізіні? ?ызметін тейлоризм Э. Мейо, Д. Макгрегор ж?не т.б. концепциялары ??райды.

Индустриялды социология ше?берінде ?ткізілетін,  белгілі социологиялы? зерттеулер, тек жеке ж?мыс орнында ?ана емес, бас?аруды? б?кіл ж?йесі – менеджментке де ?атысты.

Американ социологы ж?не психологы Элтон Мейо (1880-1949) американды? индустриалды социологияны? ж?не «адамгершілік ?атынастар» доктринасыны? негізін ?алаушыларды? бірі.

Мейонны? теориялы? концепциясыны? негізіне келесі принциптер жатыр:



            1) адам «?леуметтік жануар» ретінде, топты? т?ртіпті? контекстіне енгізілуін мен ба?ытталуын белгілейді;

2) ба?ынуды? ?атал иерархиясы мен бюрократты? ?йыдастыруы  адам таби?аты мен оны?  бостанды?ымен сай келмейді;

            3) ?нерк?сіп жетекшілері  ?німдерге емес, к?бінесе адамдар?а ба?ытталуы керек.

Мейо бойынша, б?л принциптер ?о?амны? ?леуметтік т?ра?тылы?ын мен индивидтерді? ?з ж?мыстарына ?ана?аттануын ?амтамасыз етуі керек.

            Питирим Александрович Сорокинні? (1889-1968) ?мірі ерекше ?тті. Дарынды ?алым сол кезде Ресейде т?рып-а? эсерлер партиясыны? ?кілі ретінде саяси к?реске к?п к?ш-жігер ж?мсады. 1922 жылы ол Ресейден ?уылып, А?Ш-та орны?ты. ?зіні? концепциясыны? негізгі б?лігін Ресейде жасады да, А?Ш-та ??деп шы?арды.

Сорокин А?Ш-та?ы эмпирикалы? тенденцияны сын?а алып, м?дениет ке? т?сінігіні?  барлы? социологиялы? аспектілерін ?амтитын «интегралды?леуметтану» ж?ніндегі о?ытуларын дамытты. ?з д?ниетанымыны?  басынан о?ан гуманитарлы? білімді  ?з уа?ытында?ы т?тас, унифициалды ж?йемен байланыстыру талпынысы т?н болды.

Социом?дениет ж?йесі динамикасыны? ма?ызды факторы ?р?айсысы меншікті к?з?арасы бар доминантты м?дениетті ж?йені? ??лдырауы болды. Сорокин оларды? ішінен келесілерді белгілейді:    

1) «сезімді» суперж?йе (шынды? белгілі сезімдер  негізінде ?абылданады);

2)      «ойша» (шынды? интуиция  к?мегімен танылады);

3) «идеалистік» (екі алды??ыны?  комбинациясы ретінде ?арастырылады).

Батыс ?леуметтануында,  Сорокинны?  ерте кезде-а? айналыса баста?ан ?леуметтік мобильділік пен стратификация концепциясы мен эмпирикалы? зерттеулері ?те жо?ары  ба?аланады. ?леуметтік мобильділік  – ?о?амны? тарихтан тыс,  ?алыпты жа?дайы ж?не ?зіне тек индивид пен топтарды? жылжуын ?ана емес,  сондай-а? ?леуметтік объектілерді?, я?ни адам ?рекеті негізінде ??рыл?ан ж?не жетілдірілгендерді? б?рі, бір ?леуметтік жа?дайдан екіншісіне ?ту ?рдісінде пайда болатын. Тігінен ж?ргізілетін мобильность ?о?ам стратификациясыны? бірдей де?гейдегі ?леуметтік топтарды? бірінен екнішісіне ?туін к?рсетеді. К?лдене? мобильділік ?о?амды? стратификацияны?  бір де?гейінде орналас?ан,  индивидтерді? бір ?леуметтік топтан екіншіге  ?туін ай?ындайды. К?лденен мобильділік  (к?сіптік, саяси ж?не экономикалы?) –индивидті?  бір сатыдан екінші саты?а жылжуын белгілейді, оны?  екі т?рі ажыратылады: ?суші ж?не кемуші, я?ни ?леуметтік ?су мен ?леуметтік кему. Мобильді ?оз?алысты? субъектісіне тек т?л?аны ?ана емес, ?леуметтік топты да жат?ызу?а болады.

?азіргі батыс ?леуметтануыны? ?азіргі социологиялы? жа?дайын т?сіну ж?не оны? даму перспективасын  ай?ындау  ?шін парадигма т?сінігі ?олданылады. «Парадигма»  т?сінігі  белгілі уа?ыт барысында ?ылыми ?ауымдасты??а м?селелерді ай?ындау мен оларды шешуде моделін ?сынады ж?не б?рімен таныл?ан ?ылыми  жетістіктерді білдіреді.  Барлы? ?ылымдарды? дамуы б?рын?ы парадигмаларды? жа?алармен алмастыруды?  революциялы? ?рдісін белгілейді. 



Американ зерттеушісі Джордж Ритцер ?азіргі батыс ?леуметтануды?  ?ш негізгі парадигмасын белгілейді:

??рамына ??рылымды? функционализм мен ?леуметтік шиеленістерді? концепциялары кіретін фактуалистік парадигма.

Дефиционистік парадигманы, о?ан символикалы? интеракционизм, феноменологиялы? социология, этнометодология.

Бихевиоризмні? ?леуметтік парадигмасын (?леуметтік айырбас концепциясы ж?не бихевиористік социология).

Бірінші парадигма («?леуметтік фактілерді?» парадигмасы) ?леуметтік шынды?ты ?леуметтік фактілерді? екі тобына - ?леуметтік ??рылымдарына ж?не ?леуметтік институттар?а т?йістіреді.

Екінші парадигма – «?леуметтік дифференцияларды?» парадигмасы - ?леуметтік фактілерді о?у?а емес, оларды аны?тайтын т?сілдерді о?у?а негізделген. Зерттеу объектісі болып ішкі ж?не субъектаралы? ж?не  ?рекет н?тижесі ретінде  болып табылады. .

?шінші парадигма – «?леуметтік т?ртіп» парадигмасы. ?леуметтік бихевиористер ойынша, ал?аш?ы екі парадигмалар метафизикалы? болып келеді. ?йткені олар жал?ыз ?леуметтік шынды?ты к?рсететін адам т?ртібін бай?амайды.

Екі кезе?ні? келесі парадигмастикалы? ерекшеліктерін б?ліп к?рсетуге болады. Марксті, Дюркгеймді, Веберді ж?не т.б. біріктірген классикалы? социологиялы? к?з?арас, ол «экономикалы? адам» т?сінігіне, я?ни е?бек адамына ж?не т?тынушы адам?а негізделген. ?азіргі батысты? социологиялы? ойлау «а?паратты адамды», «постиндустриялы? ?о?амды», я?ни е?бек пен т?тыну ??ныдылы?тары орнына, басты м?дениет ??ндылы?тары бол?ан адамдарды о?у?а негізделген.

?азіргі теоретикалы? жа?дайды? ішіндегі ба?ыттарына келесі социологиялы? ба?ыттарды жат?ызу?а болады: неомарксизм (Т. Адорно, Г.Маркузс, Ю.Хабермас), ?леуметтік ?айшылы?тарды? теориялары (Т.Дарендорф, Я.Озер ж?не т.б.), символикалы? интеракционизм (Джордж Мид), этнометодологияны (Г.Гарфинкель), постмодернизм (Э.Гидденс ж?не т.б.)